प्रपोगण्डाच्या वजनाने कोसळलेला पोकळ डोलारा : द मॅट्रिक्स रिझरेक्शन्स
‘रिझरेक्शन्स’च्या साधारण विसाव्या मिनिटाला स्मिथ (जोनाथन ग्रॉफ) थॉमस अँडरसनला (कियानू रीव्ह्ज़) सांगतो की, ‘आपली पॅरेंट कंपनी वॉर्नर ब्रदर्सने मूळ त्रयीचा पुढचा भाग बनवायचं ठरवलंय. आपण तयार झालो तर आपल्यासोबत नाही तर आपल्या शिवाय’! तो प्रत्यक्षातील वास्तव आणि सिनेमाच्या काल्पनिक अशा दोन्ही जगांमधील सत्यच त्या प्रसंगात सांगत असतो. सबंध चित्रपट असाच वास्तव आणि कल्पनेची सरमिसळ करत बनलाय. पण वाईट गोष्ट अशी की, त्या विसाव्या मिनिटापर्यंत सांगावं, लक्षात ठेवावं आणि आठवावं असं काहीच न घडल्यामुळे आपल्याला हा प्रसंग किती जरी स्वसंदर्भ असला तरीही अनाठायीच वाटत राहातो, अगदी पुढे वाढून ठेवलेल्या सबंध चित्रपटासारखाच. गंमत म्हणजे नियोदेखील पुढचा भाग बनवणं ही कल्पना फारशी चांगली नसल्याचं बोलून दाखवतो, त्यावेळी एक तर दिग्दर्शिका त्याच्या तोंडून चित्रपटाची निष्फळता तरी सांगत असते अथवा निर्माते उर्मट वल्गना तरी करत असतात!
मी चित्रपटविषयक लेखन जरी गेली दहा-बारा वर्षे करत असलो तरी माझं चित्रपटसाक्षर होण्याच्या वाटेवरचं सगळ्यांत पहिलं पाऊल म्हणजे ‘द मॅट्रिक्स’ (१९९९). कळण्या-नकळण्याच्या सीमारेषेवरील वयात मी हा चित्रपट पहिल्यांदा पाहिला आणि चित्रपट या विषयाकडे पाहाण्याची माझी दृष्टीच बदलून गेली! पुढे जसजसं चित्रपट आणि त्यातून चालवला जात असलेला राजकीय प्रपोगण्डा हे विषय आकळू लागले, तसतसं ‘द मॅट्रिक्स’ने कशी कथा व त्यातील छुपा डावा प्रपोगण्डा यांची सुरेख वीण विणली आहे हे समजत गेलं व त्यातील राजकीय विचार किती जरी निरर्थक असले तरीही चित्रपटाबद्दलचा माझा आदर वाढतच गेला. कित्येकांना त्या त्रयीतील पुढचे दोन्हीही चित्रपट आवडत नाहीत. माझ्या मनात मात्र जगभरातील कोट्यवधी लोकांप्रमाणेच सबंध त्रयीबद्दल तिच्या गुणदोषांसकट एक हळवा कोपरा आहे. त्यामुळेच चौथा भाग म्हणा वा पुनश्च हरि: ॐ, मी ‘रिझरेक्शन्स’बद्दल मनापासून उत्सुक होतो.
पण वीस-एक वर्षांपूर्वी परिस्थिती कशी होती ना की, चित्रपटांमध्ये प्रपोगण्डा जरी असला तरी तो उघड नसल्यामुळे त्याला चांगली कथा व चांगल्या मांडणीच्या संयतपणाखाली झाकणे भाग होते. आता मात्र जगभरच्या प्रपोगण्डावाल्यांची एकत्रित वैचारिक पातळीच खालावल्यामुळे संयतपणाला औषधापुरतीही जागा राहिलेली नाही. सगळंच भडक, बटबटीत, उथळ आणि म्हणूनच अल्पायुषी होऊन बसलंय. ते तरी काय करतील म्हणा! त्यांचा प्रेक्षकवर्गच जिथे एकाग्रतेचा अभाव असलेले स्नोफ्लेक मिलेनियल्स आहेत, तिथे प्रपोगण्डाचे सुद्धा उथळ, नि:सत्त्व जंकफूड होऊन बसणे साहजिकच आहे! मेरोविन्जियन (लॅम्बर्ट विल्सन) या अशा उथळ जगासाठी नियोला जो दोष देतो, तो सगळाच प्रसंग गमतीदार झालाय!
तर सांगायचा मुद्दा असा की, आजकालच्या कोणत्याही प्रपोगण्डाछाप चित्रपटासारखाच ‘रिझरेक्शन’ भडक व उथळ झालाय. चित्रपटातील प्रसंग घडत असताना, ‘अरेच्चा हे तर सेम रिलोडेडसारखं/रिव्हॉल्युशन्ससारखं’ असं प्रेक्षकांना आश्चर्य वाटायला जागाच ठेवलेली नाहीये. उलट आपल्याला काही वाटण्याच्या आतच त्या त्या चित्रपटातील प्रसंग इंटरकट्समध्ये चिकटवण्याचेच प्रकार प्रत्येक ठिकाणी केले आहेत. सुरुवातीला स्मृतिरंजक (नॉस्टॅल्जिक) वाटणारी ही दृश्यं केव्हा डम्ब ओव्हर-एक्स्पोझिशन वाटू लागतात, दिग्दर्शिकेला व संपादकाला कळलेलंही दिसत नाही. आणि दिलेली दृश्य-स्पष्टीकरणेसुद्धा मिलेनियल्सना कळणार नाहीत ही खात्री असल्यामुळेच की काय, पण त्यांनी आपला प्रत्येक मुद्दा संवादांतूनदेखील स्पष्ट सांगितलाय. पटकथालेखनाचा एक नियम आहे, ‘शो, डोण्ट टेल’! पण कथेप्रमाणेच या नियमालाही ‘मॅट्रिक्स’कारांनी रॅबिट होलमध्ये फेकून दिलंय!
चित्रपटाचं अजून एक वैशिष्ट्य म्हणजे कृत्रिम भावनिकता! चित्रपटात तीन-चार तरी प्रसंग असे आहेत की, पडद्यावरील पात्रे अतिशय भावूक झालेली असतात, पण आपल्याला प्रेक्षक म्हणून वाटत राहातं की, ‘च्यायला एवढं सेंटी होण्याइतकं तर काहीच घडलेलं नाहीये’! याचं कारण म्हणजे लेखन व मांडणीतील अनाठायी घाई. मॉर्फियसचं (याह्या अब्दुल मतिन – २) पात्र मध्येच कॉमिक रिलिफपासून ते उगाचच चिडखोर असण्यापर्यंत का हेलकावे खातं, एक पात्र निळी गोळी निवडलेली असूनही कसल्याही कारणाशिवाय लाल गोळी का निवडतं, म्हातारी नायोबी (जेडा पिंकेट स्मिथ) मेलेल्या मॉर्फियसबद्दल इतकी खऊट का बोलते, सतीला (प्रियांका चोप्रा) इतकी क्लिषेड् बॅकस्टोरी का दिली, प्रियांका चोप्राने सगळे मिळून दोन-चार मिनिटांच्या भूमिकेत काय दिवे लावले, स्मिथला शेवटी नेमकं काय हवं आहे, अंगावर कोसळणारे निर्बुद्ध डिजिटल झॉम्बीज बॉम्ब कोणत्या अँगलने वाटतात, यांपैकी कशाचेही; अगदी एकाही प्रश्नाचे उत्तर चित्रपट देत नाही. कशालाच काहीही लॉजिक नाही, काही अर्थ नाही. किंबहूना चित्रपटालाच काही अर्थ नाही.
अजून एक गोष्ट म्हणजे चित्रपट लिबरल असल्यामुळे हिंसेसारख्या गोष्टींच्या बहुतेक विरोधात आहे. त्यामुळे झालंय काय की, चित्रपटात ॲक्शन शब्दशः चिमुटभर आहे. आणि जी आहे ती सुद्धा अतिशय पाणचट आहे. म्हणजे काही काही प्रसंगांमध्ये तर आपल्याला दिसत असतं की मारामारी करणाऱ्या पात्रांचे हातपाय एकमेकांपासून चांगले फुट-फुटभर लांबून जातायत आणि तरीही पात्रे फटका बसल्यासारखं करतायत. इतकी ढिली ॲक्शन बी-ग्रेडच्या चित्रपटांमध्येही नसते आजकाल. काही काही प्रसंगी तीच ॲक्शन चांगली झाली आहे, पण ते सगळे प्रसंग त्यांनी आधीच ट्रेलरमध्ये दाखवून टाकले आहेत! चित्रपटात नवी वाटलेली एकमेव गोष्ट म्हणजे बुलेट टाईम आणि देज्या-वूचं एकत्रिकरण करण्याची संकल्पना! आणि आवडलेली अजून एक गोष्ट म्हणजे हॉलिवूडच्या सिनेमांसाठी अप्रत्यक्षरीत्या सक्तीचे असलेले इन्क्लुझिव्हिटीचे सगळे रकाने टिक करणारे वोक गेम डेव्हलपर्स एकत्र बसून सगळ्या जगाची व पर्यायाने चित्रपटाचीही खिल्ली उडवतात, ते प्रसंग. या मंडळींचा पोस्ट-क्रेडिट सीन तर खतरनाक जमून आलाय!
कियानू रीव्ह्ज़ अभिनेता म्हणून भारीच आहे, हे काही नव्याने सांगण्याची आवश्यकता नाही. त्याने अतिशय जबरदस्त काम केले आहे. कॅरी-ॲन मॉसनेही तितकेच चांगले काम केले आहे. सबंध चित्रपट हा एक प्रकारे त्या दोघांची प्रेमकथाच आहे. पण त्यातही तिच्या पात्राला अक्षरशः एक्स्टेंडेड कॅमिओ वाटावा एवढा कमी स्क्रिनटाईम दिला आहे, का कोण जाणे! जेसिका हेनविकने ओव्हरॲक्टिंग केली आहे. याह्या अब्दुल मतिननेही वाईट काम केलं आहे, पण त्यात त्याचा दोष कमी आणि वाईट लेखनाचा दोष जास्त आहे. जोनाथन ग्रॉफ हा स्मिथच्या भूमिकेत ह्यूगो व्हिव्हींगच्या जवळपाससुद्धा जात नाही. खरं कमाल काम केलंय ते नील पॅट्रिक हॅरीसने ॲनालायझरच्या भूमिकेत!
गेल्या काही काळापासून हा नियमच होऊ लागलाय की, डाव्या प्रपोगण्डाने भरलेले चित्रपट एकापाठोपाठ एक वाईट निघताहेत व फ्लॉप होताहेत. किंबहूना एक म्हण तर प्रचलितच आहे की, ‘गो वोक, गो ब्रोक’! अर्थात, याला अपवाद निश्चितपणे असतीलच. ‘रिझरेक्शन्स’ हिट होईल की फ्लॉप हे मी नाही सांगू शकत. पण तो अति स्पष्टीकरणे देणारा, भावशून्य, रटाळ, संथ, मनोरंजनाचा अभाव असलेला, आधीच्या चित्रपटांच्या पुण्याईवर पैसा कमवू पाहाणारा, प्रेक्षकांच्या लाडक्या पात्रांचा चुथडा करून टाकणारा, ‘रिव्हॉल्युशन्स’ बरा होता असं म्हणण्याची पाळी आणणारा अतिशय सुमार चित्रपट आहे. मूळ युनिव्हर्समध्ये काडीचंही योगदान न देणारा हा चित्रपट ‘निर्मात्यांसाठी पैसा कमवण्याचं एक साधन’ हे कारण वगळता सर्वार्थाने अनावश्यक होता. तरीही त्यांच्या कथेपेक्षा प्रपोगण्डाचं वजन जास्त झालं नसतं तर हा पोकळ डोलारा कदाचित इतका वाईट कोसळला नसता!
*१.५/५
— © विक्रम श्रीराम एडके
[अन्य लेख वाचण्यासाठी पाहा www.vikramedke.com]
